استاد به گمان بنده تحقیق درباره آمار بیسوادی زمان قاجار میتواند یکی از سرنخهای ارزشمند در موضوع نوپدید بودن تجمع در این سرزمین باشد.
«نرخ بیسوادی در سال 1946 علی رغم تلاشهای حکومت، بیشای 85 درصد بود. مشخص است که در سال 1906 [پیروزی مشروطیت] نرخ بیسوادی بالاتر بود و شاید به 99 درصد میرسید(!!)» بنگرید به مشیری، فرخ، دولت و انقلاب اجتماعی در ایران: چشم اندازی نظری، مترجم علی مرشدیزاد، تهران، قصیده سرا، چاپ اول، 1384؛ ص 57.
اگر در گیرودار مشروطه نرخ بیسوادی ۹۹ درصد بوده پس درباره دوره های پیش از آن چه باید گفت؟ وانگهی این همه شاعر و ادیب و مفسر و مورخ و جغرافیدان روی دستمان میمانند و می ترشند!!